САУЫТБЕК АБДРАХМАНОВ: УАҚЫТ ЕШҚАШАН ҚАТЕЛЕСПЕЙДІ

   
Мәжіліс депутаты, «Нұр Отан»  партиясының мүшесі Сауытбек Абдрахманов «Хабар – 24» телеарнасына қазақ жазуын  латын әліпбиіне ауыстыру мәселесіне қатысты тікелей эфирде сұхбат берген еді.  Бұл тақырыпқа жұртшылық тарапынан қызығушылықты ескере отырып, сұхбаттың  жазбасын оқырмандар назарына ұсынамыз.
–  Латын әліпбиіне көшу мәселесі бү­гінгі  күннің негізгі тақырыбы бо­лып тұр. Парламенттік тыңдау үш сағат бойы онлайн  режимінде көр­се­тілді. Одан кейін де көп адам хабар­ла­сып, өзінің ой-пікірін  білдіріп жа­тыр. Жалпы, халықтың белсенділігі күшейіп, ын­та-жігері артып отыр.  Бұл неден деп ой­лайсыз?
 – Бұл осы мәселенің әбден пі­сіп-жетілгенінен.  Бұл мәселе тәуел­сіздіктің алғашқы жылдарынан әң­гіме болған. Мен сол кезде Пре­зи­дент  Әкімшілігінде Ішкі саясат бөлімі меңгеру­ші­сі­нің бірінші орын­басары болып  жұмыс іс­те­дім. Ака­демик Әбдуәли Қайдаров, сол кез­дегі үлгімен айтып  отырмын, Ел­­ба­сының атына қазақ жазуын ла­тын әліпбиіне көшіру туралы хат жаз­ған  еді. Сол хатты алған соң біз біраз уақыт ойланып, жан-жағынан қа­рап, Мырзатай  аға Жолдасбеков­тің тапсырмасымен жазбахат дайын­­дағанмын. Сол жазбахат бойын­ша  Президент: «Бұл мәселе не­гізінен дұрыс. Бірақ біз қазір ел­дің жағдайын түзеп алайық,  ха­лық­тың әл-ауқаты деңгейін көтерейік. Не­­гізінде, біз бұл мәселеге ора­ла­мыз»  деп қойған. Жылдар өтті. Сол кез­­де бұл мәселені бізбен қатар қол­­ға алған  біраз ағайындар осы іс­ке дереу кірісіп кетті.       
             –  Сіз қай уақытты айтып отыр­сыз? Қай  жылдары?
             – 1992 жылы. Сол кезде  қолға ал­ған түркімендер, әзірбайжандар, өзбектер латынға шұғыл өтіп кетті. Бі­рақ  біз өзіміздің бір ерекшелік­тері­мізге байланысты, ең бастысы – бұл мәселені  түбегейлі зерттеу, жан-жақты қарау қажет болған­дық­тан, осынша уақыт өткіздік.  Бірақ ал­дымызда ұзақ-ұзақ тарих жатыр, біз ешқандай кешіккен жоқпыз деп  ойлаймын.
           – Парламенттік тыңдау­дың қо­ры­тындысына  тоқталып өт­сеңіз.
            – Басты қорытындысы – ха­лық­тың  атынан сөйлейтін, халық сай­лаған Парламент халықтың пі­кі­рін білдіре отырып,  қазақ жазуын ла­тын негізіндегі жаңа әліпбиге кө­шірудің жалпы идеясын мақұл­дады.  Жалпы  идеясын ғана емес, сол мәселеге көзқарасты да негізі­нен қолдады. Өте маңызды  қоры­тын­ды – осы. Парламенттік тың­дау­дың нәтижесі бойынша ұсы­ным­дар  қабылданды, онда Үкіметке тиісті тапсырмалар берілген.
 – Бұл заң жобасы ғой?
 – Жоқ, заң жобасы емес.  Заңға дейін әлі қайда?! Оған көп жұмыс бар. Президенттің берген тапсыр­ма­сы  бойынша Ұлттық комиссия құ­рылды, сәуірден бері ол алты ай бойы жұмыс істе­ді.  Енді жылдың соңы­на дейін алға қойылып отыр­ған мақсат – жаңа әліпби нұсқа­сы­ның  бірыңғай стандартын бекіту. Кемінде екі-үш жыл­дай, ғылыми-ме­тодикалық, әдіс­темелік  әзірлеу жұмыстары жүр­гізіледі. Содан кейін барып жаңа әліпбиге нақты кө­шуге  дайын­дық басталады. Негізінде, 2025 жылдан бастап кірі­семіз де­лінді ғой.  Бірақ одан кейін Пре­зи­дент: «бұл мәселені 2025 жылға дейін созбаспыз, одан  бері де бас­тап ке­терміз» деп айтты Дүние­жүзі қа­зақтарының құрылтайында. Сон­дықтан  қазір барлық алғы­шарт­тар ке­ліп тұр. Одан гөрі тездетуге мүм­­кін­дік бар. 
–  Сонда биылғы жылдың межесі латын графикасына негізделген әліп­би жасау болып  тұр ғой?
– Әліпбидің бірыңғай стан­дар­тын жасап,  халыққа талқылауға ұсы­нып, халықтың қолдауына қол жет­кізу. Биылғы жылдың  соңына дейін оны бекіту.
– Неге  осы мә­се­лені талқылау ши­рек ғасыр­дан бері созылып келеді?
– Жоқ, бұл мәселе 25-26 жыл­дан бері  талқыланып келеді деуге бол­майды. Бұл мәселе кезінде кө­терілді, ға­лым­дардың  пікірлері тың­далды, әр­түрлі басқосулар өт­кізілді. Одан кейін тікелей  талқылау болған жоқ. Тал­қылау 2006 жылы, осыдан 11 жыл бұрын, Президенттің  Қазақ­стан халқы ассамблеясының сес­сия­сында айтқан нақты ұсыны­сы­нан кейін  қолға алынды. Нақ­тырақ қол­ға алынғаны – 2012 жылы қа­был­­данған «Қазақстан –  2050» Ст­ра­тегиясында қазақ жазуын ла­тын графикасына кезең-кезеңімен кө­шіруге  дайындық жұмыстарын бас­тау керек деген қағидадан кейін. Одан да өте нақтырақ  қолға алын­ғаны Президенттің рухани жаңғыру туралы белгілі мақаласынан кейін.  Ол мақала, өзіңізге белгілі, сәуір айын­­да жарияланды. Сәуір айы де­­мек­­ші,  қыстан кейін көктем келер­де алтынкүрек деген бір жел бар ғой далада,  алтынкүрек сияқты жаңа са­­мал алып келген сол ма­қаладан кейін Ұлттық комиссия  құры­лып, нақ­­ты жұмыс соңғы жар­ты жылдың ішін­де қатты қызды деуге болады.
–  Ұлттық комиссия демекші, ал­да­рыңызда біраз адам сөз сөйледі, ішін­де министр,  тіл ма­ман­дары бар. Вице-премьер де сөй­леді. Көңілде­ріңіз­­­ден шықты ма  олардың жұмыс­та­ры? Қан­дай баға бересіз?
– Негізінен, Ерболат Асқар­бек­ұлы  Үкіметтің осы мәселе бойынша жұмысқа дайындығы жөнінде, ме­ніңше, жақсы айтты.  Өйткені До­саев Үкіметте осы әліпби бекі­тіл­ген­нен кейін кезең-кезеңімен жүр­гізілетін  график бар екенін мәлім­де­ді. Бұл қуантады. Әліпбидің нұс­­қа­сы бекітілмей  тұрып, Үкімет бұл жұ­мыс­ты бастай алмайды.
– Енді  тікелей өзіңіз латын жазуы­­­на ауысу үшін ең басты қажет­ті­лік неде деп  ойлайсыз?
– Ең басты қажеттілік – уақыт­тың үніне  құлақ түру керектігі. Бү­гін­гі Парламенттік тыңдаудағы сө­зімде мына бір жайды  айтып өттім, телекөрермендер үшін тағы да айтуға болады. Жалпы, белгілі бір мә­селелер  бойынша адамның қа­телесуі мүмкін, қоғамның қателесуі мүмкін. Тіпті бүкіл бір  дәуірдің, за­ман­ның да қате ұстанымдары болуы мүмкін. Бірақ Уақыт деген ұлы  ұғым бар. Уақыт ешқашан қа­телеспейді. Уақыттан өткен даныш­пан болмайды. Уақыт  бұл мәселе жөнінде өзінің сөзін айтып үлгерді. Латын жазуы әлемдік тарихтың сан  ғасырлық сынынан өтіп болды. Қа­зіргі таңда әлемдегі халықтың 80 пайы­зы осы  жазуды таниды, игеріп, пайдалануда. Оған қоса, бұл үдеріс күшеймесе,  әлсіремейді, қазірдің өзінде әлемдегі ақпараттың 70 пайы­зы осы латын  таңбасымен түсіп отыр. Демек, біздің басқадай таңдау жасайтындай мүмкіндігіміз  де жоқ. Жаһандануға дендеп кірік­кі­міз келсе, біз бұл қадамға кірісуге тиіс­піз.  Қазіргі заманда латын жазуы­на көшу – прагматизмнің нақ­ты талабы.Уақыт талабы.
Мысалы, қарапайым нәрсені айтайын. Біз  қазір шетелге өзіміздің ноутбугымызды, ішінде қазақ қаріп­тері бар ноутбугымызды  алып шы­ғып, төл клавиатурасымен жұ­мыс істемесек, Вашингтонға, Лон­донға,  басқа қалаларға барған кезде сол жақтағы клавиатурамен қазақ мәтіндерін тере  алмаймыз. Мына күйін­де – 28 пернетақтаға сыйғы­зыл­ған жаңа әліпбидің  үлгісінде тере аламыз. Осының өзі бір артық­шылық.
Мына жағдайды қадап айтқым ке­леді. Бұл  істе әлдеқандай бір эй­фо­рияға түсіп, бәрі керемет болады, бәрі атқан оқтай  түзу, төселген тақ­тайдай тегіс бола қалады деп үміт­теніп керегі жоқ. Бұл  істің қызығы да болады, шыжығы да болады. Қа­зіргі буын, әсіресе, аға буын мұ­ның  шыжығын да көреді. Бірақ біз­дің жастарымыз, балаларымыз мұның тек қызығын  көретін бола­ды. Әрине, аға буынға, әсіресе, ла­тын жазуымен таныс емес буынға  жаңа әліпбиге көшу, оқып үйрену, жа­зып үйрену біраз қиындыққа тү­седі. Бірақ  «бұдан жаман кезімізде де тойға барғанбыз» дегендей, 1928 жылы аз уақыттың  ішінде барлық жер­лерде ликбез ашылып, киіз үй­лер­де үйірмелер ұйымдастырылып,  кемпір-шалдарға дейін шақыры­лып, қолдарына қағаз беріп, қалам ұстатып, жаңа,  атымен басқа әліп­биге көшіп кеткенбіз ғой. Араб гра­фикасынан латынға көшу  деген жер мен көктей, бір-біріне тіпті су­реті де ұқсамайды ғой. Соның өзін тез  шешіп кеткенбіз. Қазіргі жағ­дай­да бұл мәселені біз тым қинал­май шеше аламыз  деп ойлаймыз.
– Ербол  Тілешев алдарыңызда сөз сөйлеп, осы жаңа латын әліпбиге қа­тысты түсініктеме  берді. Диак­ри­тикалық таңбалар және диграфтар ту­ралы айтты. Соны қарапайым  тіл­мен көрерменге бірер сөзбен түсін­ді­ріп өтсеңіз.
– Бұлар лингвистикалық тер­мин­дер  болғанымен, соншалықты қиын ештеңесі жоқ. Мысалы, «ди» де­ген «екі» деген сөз.  Екі кітаптан тұра­тын романды «дилогия» дейміз, екі адамның сөйлеуін «диалог»  дей­міз ғой. «Ди» деген «екі» деген, «граф» деген «таңба» деген сөз. Диг­раф –  бір дыбысты екі таңбамен беру. «Диакритика» деген де – бізге та­ныс дүние.  Мысалы, әріптің ас­ты-үстіне белгі қою. Араб жазуын­дағы харакаттар – осындай  таңба­лар. Бергі тарихымызға келетін бол­сақ, мысалы, 1940 жылы кирил­л­­ицаға  өткен кезде «ұ» деген әріпті біз «у» арқылы жазғанбыз. «У» әр­пі­нің төбесінде  ноқаты болатын.
  Соған байланысты неше түрлі жағ­дайлар кездескен. Жур­налис­тикадан мысал  келтірейін. Ол кезде екі сөздің бірінде «ұлы Сталин» деп айтылады ғой.  Баспаханадағы қор­ға­сын деген өзі жұмсақ материал, кей­де майысып кетуі де  мүмкін, кей­де ұшып кетуі де мүмкін, кіш­кен­тай ноқатқа бояу тимей қалуы да  мүмкін, сондай-сондай себептер­мен газеттерде «ұлы Сталиніңіз» «улы Сталин»  болып кетіп, талай ре­дак­торлар қызметтен босаған. Сон­дай жағдайлар көбейіп  кеткен­нен кейін, 1951 жылы Жоғарғы Кеңес арнайы қаулы қабылдап, «Ү» әрпінің  беліне белгі қойып, «Ұ» әр­пін жаңадан жасаған. Бұл да – диак­ри­тикалық таңба.
– Бірақ  біз диграфқа тоқталып отыр­мыз ғой?
– Тоқталып отырмыз деп кесіп айт­паймыз.  Тоқталу ұсынылып отыр деп сөйлейікші. Өйткені әлем­­де орныққан, барлық елдерде  қа­былданған клавиатура 28 перне­тақ­тадан тұрады. Біздің қазақ әріп­тері­нің  көптігіне байланысты әлем­дік индустрия жаңа клавиатура жа­са­майды. Біз ондай  клавиатура жа­­сағанмен де, ол таңбалар Юни­код жүйесіне кіре алмайды.
  Мұндай мәселелер бауырлас ел­­дерде де бар. Мысалы, өзбек ті­лін­де айтқанда  «мениң» деп айты­ла­ды, жазылғанда «менинг» деп жа­зылады. Диграфтар өзбек  тілінде бұрын­нан келе жатыр. Өзбек «нг» деп жазады, «ң» деп оқиды. Осын­дай  диграфтар арқылы жазуға тура келеді. Жекелеген дыбыстарды екі таң­бамен беру –  мына заманғы қа­жет­тілік. Сондай жағдайда біз кез кел­ген компьютерлік жүйеге  кіріп, таң­баларға қазақтың төл дыбыс­та­рын қоса аламыз.
– Енді  осы диграфтың, сіздің ойыңыз­­ша, артықшылығы неде? 8 диг­­раф ұсынылып отыр.  Сіз­дің ойыңызша, мұның қандай артық­шы­лық­тары бар?
– Осы диграфтар арқылы біз өзі­міздегі төл  дыбыстарды жоғал­тып алмай, сақтап қаламыз деп үміт­тенеміз. Жобаны жасаушылар  со­лай деп сендіргісі келеді. Бірақ әлі де ойласатын мәселе көп.
– Кириллицаның  біздің өмі­рі­міздегі алар орны туралы не ай­тасыз?
– Жақсы сұрақ. Біраз адамдарда тү­сінбестік  бар. Әлеуметтік же­лі­лер­ге, баспасөз бетіне де шы­ғып қа­лады. «Егер біз  латынға тек өзіміз кө­шетін болсақ, өзге ағайындар көш­пейтін болса, бұл қандай  ре­фор­ма?» дейді. Әрине, орыс тілін­де­гі жазуға бұл реформаның ешқан­дай  қатысы жоқ. Орыс тіліндегі жазу, орыс тіліндегі оқу сол өзінің ки­риллицасымен  қалай жүрді, со­лай жүре береді. Оның үстіне, мына жағдайды да айтқым келеді.  Кирил­лица біздің көпэтносты мемлеке­ті­мізде ұлтаралық қарым-қатынастың жазу  құралы және жұрттың бәрі білетін қолжетімді құралы ретінде өзі­нің қызметін  атқара береді. Жал­пы, біз өзіміз игеріп тұрған, біліп тұр­ған бұл байлықтан  айрылмауы­мыз керек. Адамзаттың тарихында біл­геннен зиян көретін халық та жоқ,  адам да жоқ, ондай болуы мүм­кін емес.
Тағы да айтайын. Кириллица өзі­нің жөнімен  жүреді. Ол жағы орыс­тілді ағайындарға жақсылап тү­сін­дірілді. Бүгінгі  Парламенттік тың­дауда сөйлеген сарапшылар, де­путаттар бұл мәселеге түсініс­тік­пен  қарап отыр. Латынға көшудің үлкен бір артықшылығы – біздің жаңа буынның ағылшын  тілін иге­руіне көп жеңілдік туады.
– Бұл  мәселеге байланысты ха­лықты ақпараттандыру қалай жү­ріп жатыр?
– Халық негізінен қолдайды деп ойлаймын.  Өзіміз сияқты түрік­тер, өзбектер өтті, түркімендер, әзір­­­байжандар өтті,  солармен тілі­міз ұқсас, бәріміз бір жазуда бол­ғанымыз дұрыс деген тұр­ғыда  пікір айтады. Сонымен бірге, адамдар латынға көшкен кезде біздің төл  әріптеріміз қайда кетеді, тіл әуездігі әлсіреп қалмай ма, фо­нетика жа­ғынан  жұтаңданып қал­май ма деп қауіптенеді. Бұл мәселе әлі толық шешілген жоқ.  Парламент өзінің сөзін айтып, негізгі идеяны қолда­ды. Барша халықтың талқы­лауына,  әсіресе, ғылыми қауым­ның, зиялы қауымның талқылауына енді ұсы­нылады.
  Біз әлемдік өркениетке шындап ілес­кіміз келсе, тілімізді түлеткіміз кел­се,  санамызды сілкіндіргіміз кел­се, тағы бір мәселені айтайын, ел­ді­гіміздің  ерекшелігін білдіргіміз кел­се, біз осы іске тәуекел етуіміз ке­рек. Сол тәуекел  етуге тиісті дайын­дық жасалып та жатыр.
– Әңгімеңізге  рақмет!
 
Сұхбаттасқан Жамбыл  ЗЕЙНОЛЛА